AMATORSKI TEATR DRAMATYCZNY IMIENIA JÓZEFA ŻMUDY
Struktura tej grupy teatralnej jest bardzo rozbudowana. Od początku istnienia do dnia dzisiejszego można wyróżnić, że do jego działalności przyczyniło się: 12 reżyserów, 16 scenografów, 5 choreografów, 8 kompozytorów, 11 oświetleniowców, 10 akustyków, 9 pracowników pracowni krawieckiej i kostiumerii, 7 stolarzy oraz 279 aktorów.
Pierwszy teatr swoimi korzeniami sięga do 1944 roku, gdy Marian Bereżko założył w Stalowej Woli KOŁO TEATRALNE przy Towarzystwie Uniwersytetów Robotniczych. Grał tam główne role, ale także zajmował się reżyserią, scenografią i całą resztą, która towarzyszyła przy organizacji występów takich jak: „Zemsta Cyganów” czy „Chata za wsią”. Po codziennej pracy nie była to dla niego przyjemność lecz ogromny trud i wysiłek.
Kiedy Stalowa Wola została wyzwolona spod okupacji hitlerowskiej w 1945 roku Józef Dąbek zaproponował Józefowi Szpornie założenie na terenie miasta teatru amatorskiego. Zgodził się choć obecne warunki temu nie sprzyjały. Próby odbywały się w prywatnych mieszkaniach, a następnie w sali „Hutnika” i wypożyczanych świetlicach. Scena w kinie „Stal” była wykorzystywana najwyżej dwa razy, w tym na próbę generalną. Zainteresowanie teatrem było ogromne, ponieważ aktorów – amatorów nie brakowało, a spektaklom towarzyszyła pełna widownia. Społeczeństwo domagało się żywego słowa i garnęło się do teatru, pomimo że sztuki wystawiane w trudnych warunkach nie stały na zbyt wysokim poziomie. Pierwszymi aktorami na scenie Amatorskiego Teatru Dramatycznego byli: Józef Dąbek, Albin Piechówka, Tadeusz Ryl, Michał Mierzwa, Józef Florczyk, Aleksander Wierzchowski, Maria Pogorzelska, Mieczysława Gomułka, Janina Maciejowska, Janina Rodzeń, Lucyna Sobolewska i inni. Józef Stanisław Szporna objął stanowisko reżysera.
W 1949 roku rozpoczęła się budowa Domu Kultury, który nazywany był „Pałacem Kultury i Sztuki”, następnie w 1951 roku opiekę nad zespołem teatralnym objął Związek Zawodowy Metalowców i Rada Zakładowa Huty Stalowa Wola. Zmiana ta spowodowała ewolucję warunków pracy, choć nadal nie było odpowiedniej sali widowiskowej pojawiły się fundusze na prowadzenie teatru. W 1953 roku pieczę nad zespołem przejął najbardziej doświadczony aktor i reżyser: Stanisław Chruściel. Szczególnym sukcesem w tym okresie było zdobycie I miejsca w Przeglądzie Wojewódzkim za sztukę „Powracająca fala” wg B. Prusa. W tym momencie w repertuarze pojawili się klasycy tacy jak: Czechow lub Molier oraz rozpoczęły się wyjazdy w tzw. „teren”. Do zespołu dołączył Władysław Pankiewicz z żoną Julią oraz Tadeusz Grabara, którzy aktywnie włączyli się w życie zespołu i zorganizowali we wspólnej reżyserii: „Igraszki z diabłem”.
W 1956 roku z Amatorskim Teatrem związał się Józef Żmuda – aktor i reżyser, z którym zespół przeżył najwspanialsze lata. Zanim trafił do Stalowej Woli nabył spore doświadczenie we Lwowie, Rzeszowie, Giżycku, Zielonej Górze czy Olsztynie. Zakochał się w stalowowolskiej scenie Domu Kultury i z pasją poświęcił się temu miejscu. Już pierwsze przygotowane spektakle: „Zaczarowanego koła”, „Krakowiaków i Górali” odniosły ogromny sukces. Repertuar jakim posługiwał się Józef Żmuda odwoływał się do tematyki ludowej, ponieważ większość widzów wywodziło się ze wsi - chciał ich zatem uczyć teatru. Frekwencja na premierach zazwyczaj była pełna, ale przyszły też chwile, kiedy brakowało widzów. Wtedy zespół zorganizował wieczory towarzyskie i dyskusje na temat preferencji publiczności. Zaczęły się wówczas spektakle o tematyce rozrywkowej, które niosły za sobą pewną erudycję. Widzowie pragnęli sztuk odnoszących się do obecnego życia i spraw politycznych. Powstały wtedy między innymi: „Śmierć Hamleta”, „Sprawa rodzinna” – grana pod tytułem „Posądzenie”. Teatr ZDK podczas Festiwalu Kulturalnego Związków Zawodowych rozpoczynającego w 1967 roku w Stalowej Woli Ogólnopolskie Prezentacje „Teatry Robotnicze Ludziom Pracy” zdobył główną nagrodę za realizację sztuki „Kolumbowie – rocznik 20” w reżyserii J. Żmudy i scenografii Tadeusza Grabary. Sztuka ta nie była łatwa do wykonania, ponieważ liczyła czterdzieści osób obsady, gdy w zespole funkcjonowało dziesięciu aktorów i drobna ilość młodzieży obciążona już innym widowiskiem muzycznym.
Amatorski Teatr Dramatyczny był laureatem wielu nagród na Ogólnopolskich Prezentacjach Teatrów Dramatycznych „Teatry Robotnicze Ludziom Pracy”. Szczególnie ważnym stało się przedstawienie Ryszarda Latki: „Tato, tato, sprawa się rypła” w reżyserii Józefa Żmudy i scenografii Czesława Hałaja. Otrzymało ono pierwsze miejsce w wyżej wymienionym przeglądzie, a sam autor sztuki określił jej poziom jako najwyższy. Spektakl ten obejrzało kilkadziesiąt miast w Polsce. W 1983 roku zmarł Józef Żmuda. O wielkości jego talentu, poświęcenia i miłości do teatru nie sposób napisać. To był wielki człowiek – po prostu. Jego słowa: „Trzeba kochać teatr w sobie, nie siebie w teatrze, rozumiesz?” powinny stać się drogowskazem wszystkich aktorów.
W latach osiemdziesiątych grupa teatralna zwolniła swoje tempo, a po śmierci J. Żmudy przez dwa lata nie wystawiła żadnej sztuki. Aktorzy przychodzili jedynie do ZDK, czytali i dyskutowali, cierpliwie czekając na kogoś, kto poprowadzi ich w dalszą drogę. Kandydatów było kilku, ale tylko w 1985 roku Janusz Szupryczyński podjął się tego zadania. Zrozumiał, że należy kontynuować tradycję teatru, a nie budować jego nowe twory. Amatorski Teatr Dramatyczny w Stalowej Woli rozpoczął pracę nad: „Wizytą starszej pani”, mierzył nie niżej jak bywało to w przeszłości. W 1986 roku wznowiona została IX edycja Ogólnopolskich Teatrów Dramatycznych „Teatry Robotnicze Ludziom Pracy” i Amatorski Teatr Dramatyczny przyjął imię Józefa Żmudy. Następnie w zespole odżyła idea teatru opartego na klasycznej literaturze dramatycznej. Wystawili między innymi powtórnie „Zemstę” z kolejnym reżyserem Jackiem Szczękiem, który nie zagościł długo w zespole. W kolejnych latach teatr przeżywa „zamrożenie” wystawiając „Zemstę” tylko dla stalowowolskich szkół.
Pierwszą kobietą, która objęła kierownictwo nad ATD była Longina Ordon, nauczycielka języka polskiego, zafascynowana teatrem. Na próbach spotkały się dwa pokolenia – najstarszych aktorów z uczniami tzw. budowlanki. 1 kwietnia 2001 roku zespół wystawia premierę „Kopciucha” Janusza Głowackiego. Po takiej przerwie cała sala widowiskowa została wypełniona po brzegi, pomimo konkurencji ze strony telewizji i kina. Znaczyło to, że w Stalowej Woli jest duże zapotrzebowanie na teatr. W 2002 roku do Stalowej Woli po raz trzeci zawitała „Zemsta” z kilkoma zmianami w obsadzie. ATD nigdy nie został oficjalnie zamknięty, tak naprawę istniał za sprawą tych, którzy przynależność do grupy Józefa Żmudy potraktowali jako obowiązek. Są nimi: Anna Płecha, Emil Brzoza, Kazimierz Jarem, Longin Janik.
Kolejnym prowadzącym był Wawrzyniec Ciesielski, który reaktywował zespół i przedstawione zostały takie sztuki jak: „Podejrzani” czy „Bez tytułu”. Następnie do grupy dołączyło wielu młodych adeptów sztuki i zaczęły się przygotowania do kolejnych premier np. „Szarańczy” czy „Będzie lepiej”. Przygotowania trwały nawet rok, ale spektakl był dopracowany pod każdym względem – formalnym i warsztatowym. ATD pod wodzą Wawrzyńca Ciesielskiego odwoływał się i rozwijał myśl J. Żmudy o teatrze wywodzącym się z literatury dramatycznej. Kolejnymi dramatem był „Świętoszek”, który ukazał rzeczywistość aktorską, braki i niedociągnięcia, śledzenie kart scenariusza i rozgrzewkę. Artyści poszukiwali innowacyjności, dlatego ATD zaproponowało przeprowadzenie warsztatów teatralnych Markowi Kościółkowi, w których tematyką miała być twórczość Czesława Miłosza. Ze wspólnych kreacji zespołu narodziła się forma teatru ulicznego, happeningu, który zaprezentował się w 2011 roku z „Czesławem Miłoszem – warsztatowo”.
PREMIERY AMATORSKIEGO TEATRU DRAMATYCZNEGO:
1. Michał Bałucki - „Grube ryby”, reż. Józef Szporna
2. Michał Bałucki – „Klub kawalerów”, reż. Józef Szporna
3. Michał Bałucki – „Dom otwarty”, reż. Józef Szporna
4. Adolf Abrahamowicz, Ryszard Ruszkowski – „Mąż z grzeczności”, reż. Józef Szporna
5. Henryk Zbierzchiowski – „Małżeństwo Loli”, reż. Józef Szporna
6. Carlo Goldoni – „Oberżystka”, reż. Józef Szporna
7. Kazimierz Barnaś – „Znak”, reż. Józef Szporna
8. Gabriela Zapolska – „Moralność Pani Dulskiej”, reż. Józef Szporna
9. Wanda Żółkiewska – „Awans”, reż. Józef Szporna
10. Zdzisław Skowroński – Józef Słotwiński – „Na ratunek”, reż. Józef Szporna
11. Władysław Lebecki – „Sprawa Anny Kosterskiej”, reż. Józef Szporna
12. Bruno Winawer – „R.H. Inżynier”, reż. Józef Szporna
13. Michał Wodzyński – „Ten głupi Franek”, reż. Józef Szporna
14. Adam Grzymała – Siedlecki – „Sublokatorka”, reż. Józef Szporna
15. Molier – „Grzegorz Dyndała” (1951), reż. Józef Szporna
16. Antoni Makarenko – „Poemat pedagogiczny”, reż. Józef Szporna
17. Zdzisław Gozdawa, Wacław Stępień – „Wodewil Warszawski”, reż. Józef Szporna
18. Bolesław Prus – „Powracająca fala” – reż. Stanisław Chruściel
19. Antoni Czechow – „Jubileusz”, reż. Stanisław Chruściel
20. Molier – „Chory z urojenia” (1953), reż. Stanisław Chruściel
21. Aleksander Fredro – „Dożywocie”, reż. Stanisław Chruściel
22. Antoni Czechow – „Niedźwiedź”, reż. Władysław Pankiewicz
23. Henryk Sienkiewicz – „Szkice węglem” (1954), reż. Władysław Pankiewicz
24. Jan Drda – „Igraszki z diabłem” (1955), reżyseria zespołowa: Stanisław Chruściel, Tadeusz Grabara, Władysław Pankiewicz; scenografia Tadeusz Grabara
25. Chans Christian Andersen – „Królowa Śniegu” (1955), reż. Stanisław Chruściel; scenografia Andrzej Grodniewicz; kierownictwo muzyczne Sabin Budzynowski
26. Konstanty Krumłowski – „Królowa przedmieścia” (1956), reż. Bronisław Kassowski; scenografia Tadeusz Grabara
27. Leon Schiller – „Pastorałka” (19 I 1957), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara; kierownictwo muzyczne Marian Bienias
28. Lucjan Rydel – „Zaczarowane koło” (9 II 1967), reż. Józef Żmuda; scenografia Józef Zboromirski
29. Jan N. Kamiński, Karol Kurpiński – „Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale” (30 XI 1957), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk; kierownictwo muzyczne Marian Bienias
30. Artur Maria Swinarski – „Achilles i panny” (1957), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
31. Gabriela Zapolska – „Moralność pani Dulskiej” (15 III 1958), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
32. Tirso de Molina – „Zielony Gil” (21 VI 1958), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
33. Aleksander Fredro – „Zemsta” (25 IV 1960), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
34. Frank Paul Schoenthan, Julian Tuwim – „Porwanie Sabinek”, reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara; fortepian Alojzy Szopa
35. Molier – „Grzegorz Dyndała”, reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
36. Juliusz Słowacki – „Słowa natchnione”, reżyseria Erazm Buchelt i Józef Żmuda
37. Juliusz Słowacki – „Mazepa” (31 I 1960), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
38. Kornel Makuszyński – „Przyjaciel wesołego Diabła” (19 VI 1960), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
39. Henryk Sienkiewicz – „Bitwa pod Grunwaldem” (22 VII 1960), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
40. Andrzej Wydrzyński – „Śmierć Hamleta” (II 1961), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
41. Jerzy Lutowski – „Sprawa rodzinna (Posądzenie)” (II 1961), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
42. Roman Niewiarowicz – „Gdzie diabeł nie może” (4 XI 1961), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
43. Pierre Corneille, Stanisław Wyspiański – „Cyd” (16 XII 1961), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
44. Ludwik Hieronim Morstin – „Obrona Ksantypy” (V 1962), reż. Józef Żmuda; scenografia Zdzisława Koblańska
45. Jerzy Jurandot – „Dziewiąty sprawiedliwy” prapremiera (24 III 1963), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
46. Anton Makarenko – „Poemat pedagogiczny”, reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
47. Frank Paul Schoenthan, Julian Tuwim – „Porwanie Sabinek” (12 I 1964), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
48. Julian Kawalec – „Ziemi przypisany”, reż. Józef Żmuda
49. Bruno Jasieński – „Słowo o Jakubie Szeli”, reż. Józef Żmuda; scenografia Stanisław Gliwa
50. Rogers Ferdinand – „Szczeniaki” (3 II 1965), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
51. Jacques Companeez i Ivan Noe – „Przyjaciel nadejdzie wieczorem” (3 III 1965), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
52. Aleksander Fredro – „Mąż i żona” (16 XII 1965), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
53. Roman Bratny – „Kolumbowie – rocznik 20” (24 VI 1966), adaptacja Adam Hanuszkiewicz; reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
54. Bracia Grimm – „Królowa Śnieżka” (1 VII 1966), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
55. Włodzimierz Dychowiczny, Michał Słobodskoj – „Studencka miłość” (19 X 1967), reż. Józef Żmuda; scenografia Stanisław Gliwa
56. Dymitr Furmanow, Mirosław Stehlik – „Czapajew” (21 II 1968), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
57. Józef Korzeniowski – „Karpaccy górale” (9 III 1969), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
58. Jerzy Jesionowski – „Wyprawa po zielony metal” (4 III 1970), reż. Józef Żmuda; scenografia Stanisław Gliwa; muzyka Tadeusz Rogoyski
59. Rolf Hochhuth, Kazimierz Dejmek – „Namiestnik” (17 V 1970), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
60. Bracia Grimm – „Królewna Śnieżka” (12 V 1971), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
61. Juliusz Słowacki – „Mazepa” plener (21 V 1971), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk
62. Aleksander Maliszewski – „Droga do Czarnolasu” (11 XI 1972), reż. Józef Żmuda; scenografia Teresa Targońska
63. Friedrich Dürrenmatt – „Fizycy” (27 V 1973), reż. Józef Żmuda; scenografia Czesław Hałaj
64. Bohdan Drozdowski – „Kondukt” (19 X 1974), reż. Józef Żmuda; scenografia Tadeusz Grabara
65. Friedrich Dürrenmatt – „Romulus Wielki” (13 V 1976), reż. Józef Żmuda; scenografia Stanisław Gliwa
66. Ryszard Latko – „Tato, tato, sprawa się rypła” (11 IX 1977), reż. Józef Żmuda; scenografia Czesław Hałaj
67. Lucjan Rydel – „Zaczarowane koło” (7 XII 1977), reż. Józef Żmuda; scenografia Stanisław Gliwa
68. Pierre Corneille, Stanisław Wyspiański – „Cyd” (IV 1980), reż. Józef Żmuda; scenografia Jerzy Torończyk; współpraca scenograficzna Tadeusz Grabara
69. Artur Maria Swiniarski – „Achilles i panny” (III 1983), reż. Józef Żmuda; scenografia Elżbieta Szewczyk
70. Friedrich Dürrenmatt – „Wizyta starszej pani” (7 V 1986), reż. Janusz Szupryczyński; scenografia Krzysztof Motyka
71. Stanisław Stratijew – „Owca” (VI 1987), reż. Janusz Szupryczyński
72. Janusz Hreczuch – „Szaleństwo Macieja” (V 1988), reż. Janusz Szupryczyński
73. Sławomir Mrożek – „Krawiec” (1989), reż. Janusz Szupryczyński
74. Sławomir Mrożek – „Serenada” (I 1990), reż. Janusz Szupryczyński
75. Aleksander Fredro – „Zemsta” (V 1994), reż. Jacek Szczęk; scenografia Tadeusz Szymański
76. Janusz Głowacki – „Kopciuch” (1 IV 2001), reż. Longina Ordon; scenografia Katarzyna Lochmańczyk – Graboś i Ewa Tatara
77. Aleksander Fredro – „Zemsta” (21 IV 2002), reż. Longina Ordon; scenografia Tadeusz Szymański
78. Lidia Amejko, Eduardo de Filippo, William Butler Yeats – „Podejrzani” (28 X 2008), reż Wawrzyniec Ciesielski
79. Ingmar Villqist – „Bez tytułu” (19 I 2009), reż. Wawrzyniec Ciesielski
80. Biljana Srbljanović – „Szarańcza” (26 IV 2009), reż. Wawrzyniec Ciesielski; scenografia Paulina Kara, Lidia Biernat
81. Krzysztof Bizio – „Będzie lepiej” (3 X 2009), reżyseria i scenografia Wawrzyniec Ciesielski
82. Molier – „Świętoszek” (20 IV 2010), reż. Wawrzyniec Ciesielski
83. Antoni Czechow – „Wujaszek Wania” premiera (20 II 2011), reż. Wawrzyniec Ciesielski; scenografia Lidia Biernat
84. Eurypides – „Medea” (14 IV 2011), reż. Wawrzyniec Ciesielski; scenografia Lidia Biernat
85. „Miłosz – warsztatowo” (17 VI 2011), reż. Marek Kościółek
Tekst został opracowany na podstawie publikacji "Pokochać teatr w sobie - 65 lat Amatorskiego Teatru Dramatycznego im. Józefa Żmudy Miejskiego Domu Kultury w Stalowej Woli 1945 - 2010"
